หมู่พระที่นั่งพิมานมงกุฎ เป็นพระที่นั่งที่ประทับส่วนพระองค์ของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงเป็นอาคารหลังใหญ่สุดที่โปรดให้สร้างขึ้น หมู่พระที่นั่งพิมานมงกุฏตั้งอยู่ระหว่างพระที่นั่ง 2 องค์ ที่สร้างในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช คือ พระที่นั่งจันทรพิศาลและพระที่นั่งดุสิตสวรรค์ธัญญมหาปราสาท ในจดหมายเหตุรัชกาลที่ 4 เรียก หมู่พระที่นั่งพิมานมงกุฏว่า "พระมหามณเฑียร" มีลักษณะที่เป็นพระที่นั่งหลายองค์ตั้งอยู่รวมกันจึงเกิดเป็นอาคารหลังใหญ่ และมีความสูงถึง 3 ชั้น พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานนามว่า "หมู่พระที่นั่งพิมานมงกุฏ" ตามพระนามเดิมของพระองค์ คือ เจ้าฟ้ามงกุฏ                   เรื่องการก่อสร้างพระที่นั่งพิมานมงกุฏ มีบันทึกปรากฎเป็นหลักฐานอยู่ในจดหมายเหตุรัชกาลที่ 4 หลายฉบับว่า "พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงโปรดให้สร้างพระมหามณเฑียร พระที่นั่งขึ้นไว้ให้เป็นที่สุขสำราญ ทรงโปรดเกล้าให้เจ้าพระยาศรีสุริยวงษ์ สมุหพระกลาโหม เป็นแม่กองดูแล เกณฑ์กองรามัญกรุงเทพและกองมอญเมืองนครเขื่อนขันธ์ขึ้นไปทำอิฐและไปตัดเสาที่แขวงเมืองอินเมืองพรม หัวเมืองฝ่ายเหนือมาใช้ แต่เสามีขนาดเล็ก ใช้เป็นเสาพระที่นั่งไม่ได้ ซึ่งต้องใช้เสายาวถึง 7 วา ใหญ่รอบ 6 กำ ไม้หน้ายาว 4 วา หน้า 9/10 นิ้ว จตุรัส จึงให้เจ้าเมือง กรมการเมืองราชบุรี เกณฑ์ไพร่ขึ้นป่า เร่งตัดเสาและไม้หน้าทำพระที่นั่ง ไม้เต็ง ไม้รัง เป็นเสายาว 7 วา ใหญ่รอบ 6 กำ จำนวน 8 ต้น ให้ได้ไม้ตามกำหนด อย่าให้เสาคด หรือเป็นโพรง แตกร้าว และเร่งชักลากเสาผูกแพส่งเข้ามากรุงเทพให้ทันข้ามแรมเดือนมกราคมถึงข้างขึ้นเดือนกุมภาพันธ์โดยเร็ว อย่าให้เลยกำหนดเวลาเป็นอันขาด เจ้าพระยาจักรีฯ ได้มีหนังสือมาถึงพระพรหมประสาทสิน ผู้สำเร็จราชการเมืองอิน เมืองพรมกรมการเมืองพรม เมืองอิน ให้กรมการคุมไพร่ออกตัดไม้เสา ชักลากผูกส่งให้เมืองลพบุรีและได้ให้หลวงปลัดกรมการคุมไพร่ไปตรวจดูทางที่จะชักลากไม้เสาพระมหาปราสาทพระที่นั่งเมืองลพบุรี ซึ่งกองรามัญตัดไว้ในดงทองเพนิน และให้คนเมืองพรม เมืองอินบุรี ชักลากเสาไม้"                    

ในปีต่อมา พ.ศ. 2400 (จ.ศ. 1219) เจ้าพระยาจักรีฯ ได้มีหนังสือมาถึงเจ้าพระยานครราชสีมา พระยาปลัดกรมการเมืองนครราชสีมา ว่าทรงมีพระบรมราชโองการดำรัสเหนือเกล้าฯ ให้เจ้าพระยานครราชสีมาเกณฑ์เลกเมืองนครราชสีมา เมืองขึ้น ให้ถอนคนเมืองนครราชสีมาไประดมรื้อเครื่องบนพระที่นั่ง เครื่องบนท้องพระโรง ตัดต้นไม้ถางหญ้าในเมืองลพบุรี ให้ก่อรากฐานอาคาร ลงเข็มทิมแถว ศาลาราย ก่อเสริมผนังท้องพระโรงผนังพระที่นั่ง และก่อป้อมกำแพงขึ้นมาใหม่ ให้เจ้าพระยานครราชสีมา พระยาปลัด กรมการเกณฑ์ ขุนหมื่นเลก ลงไปช่วยทำเมืองลพบุรี ตั้งแต่ขึ้นหนึ่งค่ำ เดือนธันวาคม พ.ศ.2340 จนถึงสิ้นเดือนพฤษภาคม พ.ศ.2341 เดือนละ 600 คน ซึ่งต่อมาจดหมายเหตุ พ.ศ.2402 ได้บันทึกไว้ว่า การก่อสร้างพระราชวังเมืองลพบุรี ได้ดำเนินคืบหน้าขึ้นเป็นลำดับ สันนิษฐานว่า พระที่นั่งหลังนี้คงสร้างเสร็จเรียบร้อยแล้วในปี พ.ศ.2408 เนื่องจากมีจดหมายเหตุรัชกาลที่ 4 บันทึกไว้ว่า พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้เสด็จพระราชดำเนินมาพระราชฐานพระกฐินที่วัดกวิศราราม และวัดเสาธงทอง เมืองลพบุรี ในปี พ.ศ.2408 จึงเชื่อได้ว่าในขณะนั้นหมู่พระที่นั่งพิมานมงกุฏคงจะสร้างเสร็จแล้ว และใช้เป็นที่ประทับในคราวเสด็จพระราชดำเนินครั้งนี้                     

หมู่พระที่นั่งพิมานมงกุฏมีลักษณะสถาปัตยกรรมเป็นแบบอาคารทรงตึกแบบตะวันตก ด้านหน้าสูง 2 ชั้น ด้านหลังสูง 3 ชั้น หลังคากุด ชายคาสั้น มุงหลังคาด้วยกระเบื้องกาบ หรือ กาบูแบบจีน ปั้นปูนครอบทับเป็นแนวจากสันหลังคาลงมาเป็นริ้วๆขนานกันไปเต็มทั้งผืนหลังคา สมัยต่อมาได้มีการบูรณะซ่อมแซมเปลี่ยนกระเบื้องเป็นกระเบื้องดิยเผาแบบหางแหลม ขนในปี พ.ศ.2529 กรมศิลปากรได้ดำเนินการบูรณะซ่อมแซมหมู่พระที่นั่งองค์นี้ จึงมีการเปลี่ยนกระเบื้องปูหลังคาไปเป็นกระเบื้องกาบ หรือกาบูแบบจีนตามเดิมอีกครั้ง ซึ่งยังคงปรากฎให้เห็นอยู่ในปัจจุบันนี้                     

ภายในหมู่พระที่นั่งพิมานมงงกุฏประกอบด้วยพระที่นั่งต่างๆดังนี้ ชั้นล่างเป็นส่วนใต้ถุนพระที่นั่งได้มีการนำศิลปกรรมและสถาปัตยกรรมแบบวงโค้งแหลมและวงโค้งครึ่งวงกลมทำเป็นช่องประตูทางเข้าทั้งภายในและภายนอกอาคาร เป็นการเลียนแบบศิลปกรรมของซุ้มประตู หน้าต่างที่นิยมทำกันในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ทางด้านหน้าและด้านข้างเป็นรูปโค้งแหลมส่วนตรงกลางระหว่างช่องประตูชั้นล่างนั้น มีบันไดทางเดินขึ้นสู่ชั้น 2 ซึ่งมีระเบียงทางเดินเชื่อมถึงกันระหว่างพระที่นั่งมุขทางด้านเหนือและพระที่นั่งมุขทางด้านใต้ ราวระเบียงประดับด้วยลูกกรงดินเผาเคลือบสีเขียวเข้มสวยงามสะดุดตาเป็นอย่างยิ่ง                      

ชั้นที่ 2 ของพระที่นั่งมีมุข 3 มุขยื่นออกมาเสมอกัน (ลักษณะเดิมคือมุขกลางของพระที่นั่งจะหดสั้นลึกเข้ามาจนถึงระเบียงขวางบันได ซึ่งสั้นมากกว่ามุขทั้งสองข้างที่ยื่นออกไป ภาพที่ปรากฎในอดีตจึงมองเห็นเพียงมุขทั้งสองยื่นออกมาเสมอกันอย่างเด่นชัดเท่านั้น แต่ภายหลังเมื่อได้ดำเนินการบูรณะซ่อมแซมในปี พ.ศ.2529 แล้ว กรมศิลปากรได้พิจารณาเห็นว่าในช่วงฤดูฝนน้ำฝนที่ตกลงมาจะไหลลงสู่บันไดกลางทางขึ้นชั้น 2 ทำให้บันไดเปียกและสาดกระเด็นเข้ามาในพระที่นั่งซึ่งใช้เป็นห้องจัดแสดงโบราณวัตถุของพิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ สมเด็จพระนารายณ์ เป็นการไม่สะดวกต่อผู้เข้าชมพระราชวังและพิพิธภัณฑ์กรมศิลปาากรได้สร้างหลังคาคลุมบันไดในลักษณะเป็นมุขยื่นออกมาเสมอกันกับมุขพระที่นั่งทั้งสองที่มีอยู่เดิม จึงเห็นหลังคาเป็น 3 มุขเท่ากับตราบจนกระทั่งทุกวันนี้) มุขทางด้านทิศใต้ คือ พระที่นั่งไชยศาสตรากร มุขทางด้านทิศเหนือ คือ พระที่นั่งอักษรศาสตราคม มุขกลางคลุมบันไดทางขึ้นจากชั้นล่างขึ้นสู่ชั้นที 2 ห้องโถงขวาตรงกลาง คือ พระที่นั่งวิสุทธิวินิจฉัย เป็นห้องท้องพระโรงใหญ่และห้องท้องพระโรงเล็ก ด้านหลัง คือห้องเสวยพระกระยาหาร พื้นพระที่นั่งปูด้วยไม้กระดาน พระที่นั่งแต่ละองค์มีประตูตั้งอยู่ตรงกัน ทำให้เดินไปมาหาสู่ถึงกันได้ทั่วถึง แต่ละประตูมีธรณีประตูเป็นพื้นไม้ขนาดกว้างพอสมควร ที่มีลักษณะพิเศษคือธรณีระหว่างห้องเสวยพระกระยาหารกับห้องท้องพระโรงใหญ่และห้องพระโรงเล็กมีขนาดกว้างมากจนไม่สามารถก้ามข้ามธรณีให้พ้นได้เป็นต้องเหยียบพื้นธรณีจึงจะก้าวข้ามได้                       

ชั้นที่ 3 คือ พระที่นั่งพิมานมงกุฏ เป็นส่วนบนสุดของหมู่พระที่นั่งองค์นี้ สันนิษฐานว่าคงเป็นห้องบรรทมของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว                        

 

  หมู่พระที่นั่งพิมานมงกุฎ Phiman Monkut Pavilion The three-storied building was used by King Mongkut as his residence during the renovation of the palace. Three other two-storied buildings, namely the Sutthi Winitchai Pavilion, the Chai Sattrakorn Pavilion and the Aksorn Sattrakhom, are connected to the Phiman Monkut Pavilion. The three buildings are offices of the Lopburi.